Kolejny nasz przewodnik (po Żydowskim Krakowie, Podgórzu, Zabłociu, Kleparzu, Zwierzyńcu, Nowym świecie, Czerwonym Prądniku, Garbarach, Kleparzu, Okolicach Krakowa, Nowej Hucie) po jednej z części Krakowa. Jak zwykle bogato ilustrowany, jak zwykle niewielki, taki by można z nim iść na spacer chowając go do torebki czy do kieszeni. I jak zwykle profesjonalnie przygotowany prze milośników swojej małej ojczyzny. Tym razem Płaszowa. Zatem zachęcamy fragmentem ze wstępu:
Płaszów??? Cóż kryje się pod tą nazwą? Gdy
zapytamy kogoś czy wpiszemy hasło w in-
ternetową przeglądarkę, pojawia się niezno-
śny chichot powikłanej historii i… popkultu-
ry. Film „Lista Schindlera” z 1993 r. sprawił,
że nie tylko na świecie, ale także w Polsce,
Płaszów ogromnej większości osób stykają-
cych się z tą nazwą kojarzy się jedynie z daw-
nym hitlerowskim obozem pracy przymuso-
wej, później koncentracyjnym – KL Plaszow,
choć ten, poza nazwą, z Płaszowem miał nie-
wiele wspólnego. Ot, drobnym fragmentem
zaledwie leżał na terenie byłej gminy o tejże
nazwie. A że Niemcy nadali mu nazwę od
pobliskiej stacji kolejowej… Cóż, przewrot-
ność dziejów… Ale wróćmy do Płaszowa –
tego Płaszowa.
Leżąca na prawym brzegu Wisły wieś,
zapewne rycerska, istniała już w wieku XII.
Najprawdopodobniej przed rokiem 1176 zo-
stała, wraz z górą św. Benedykta i znajdu-
jącym się tam kościołem, podarowana przez
ówczesnych właścicieli, Jerzy Rajman wymie-
nia tu ród Awdańców, klasztorowi norbertanek
na Zwierzyńcu. Co ciekawe, jak podaje doku-
ment Bolesława Wstydliwego z 30 maja 1254 r.,
Ul. Wielicka, okolice obecnego dworca Kraków-Płaszów, ok. 1915 r., z archiwum Dariusza Rywczaka
8W s t Ś p
wieś, odnotowana w dokumencie jako Plas-
sow, została zakonowi oddana niejako „w pa-
kiecie” cum taberna, pratis, silva et stagnis, czy-
li z karczmą, łąkami, lasem i stawami. Jednak
już około roku 1279 norbertanki straciły część
Płaszowa i pod koniec wieku zarówno Pła-
szów, jak i góra św. Benedykta trafiły w ręce
rodu Rawiczów. Od ostatniego płaszowskie-
go przedstawiciela tego rodu – Warsza z Mi-
chowa – odkupił Płaszów Gniewosz z Dale-
wic, a następnie w 1428 r. sprzedał wieś za
500 grzywien królowi Władysławowi Jagielle.
Odtąd wieś należała do dóbr królewskich za-
rządzanych przez wielkorządców krakowskich.
Jeszcze w 1421 r. król przeniósł wieś z prawa
polskiego na niemieckie, a rok później, jak od-
notowują to ówczesne dokumenty, Gniewosz
wraz z żoną Elżbietą „sprzedają kmieciom wsi
Płaszów parcele i domy w tej wsi za określoną
opłatą oraz zwalniają ich od wszelkich danin
i powinności poza rocznym czynszem płatnym
w dwóch ratach”. Mniej więcej w tym czasie
Płaszów staje się częścią parafii św. Jakuba
na Kazimierzu. Stan ten trwał aż do 1782 r.
Ul. Koszykarska, z archiwum Alicji Szostak
Ul. Gromadzka, z archiwum Alicji Szostak
W s t ę p9
Pod zarządem wielkorządców krakowskich
wieś znajdowała się aż do pierwszego rozbio-
ru Polski. Chłopi osiadli w Płaszowie byli zwol-
nieni z wielu świadczeń, płacili jednak czynsz
od zajmowanej ziemi, dzierżawionych stawów,
jeziorek, łąk oraz karczmy. W roku 1687 na
folwarku Wojciecha Mazurkiewicza – klucz-
nika zamku krakowskiego powstał mały bro-
war. W 1744 r., jak podaje inwentarz wielko-
rządców, na terenie Płaszowa znajdowały się
dwa dworki oraz dwie karczmy. Właścicielami
dworków byli: Andrzej Michał Morsztyn z Ra-
ciborska oraz pan Gozdowski. Inwentarz ten
odnotowuje również personalia ówczesnego
wójta Płaszowa – Marcina Gorki. Wówczas
również wycięte zostają pod rozrastającą się
zabudowę resztki rosnącego tu przez wieki
lasu dębowego.
Rok 1772 i pierwszy rozbiór przynoszą
zmiany – Płaszów trafia w granice Austrii, a od
1784 istnieje tu urząd gromadzki w wójtem na
czele. Administracyjnie wieś należy do cyrku-
łu wielickiego, a od 1782 r. – bocheńskiego.
W roku 1787 jeden z płaszowskich dworów
znajdujący się przy gościńcu niepołomickim
był własnością pana Wodzickiego, do którego
należała również karczma stojąca przy starym
gościńcu. Drugi z dworów należał do Micha-
ła Ujejskiego. Sama wieś podzielona była na
sześć niw. W 1820 r. Płaszów posiadający trzy
folwarki liczył poniżej tysiąca mieszkańców.
Poważne zmiany przestrzenne w Płaszo-
wie dokonały się w połowie XIX w. Pierwsza
z nich wiązała się z budową obiektów Twierdzy
Kraków. Powstały wówczas (1854–1856) trzy
nieistniejące już dziś szańce: FS 18 (w miejscu
ob. placu zabaw przy Płaszowskiej 63), FS 19
(ob. osiedle Saska Blu, u zbiegu Saskiej i Gosz-
czyńskiego) oraz FS 20 (teren pomiędzy nasy-
pem kolejowym a domem przy Wodnej 33).
Drugą istotną zmianą była budowa w 1856 r.
linii kolejowej Kraków – Lwów, przecinającej
teren gminy. W 1884 r. na płaszowskim od-
cinku linii powstała stacja o nazwie… Pod-
górze. Rok później w związku z oddaniem do
użytku stacji Podgórze Miasto jej nazwę zmie-
niono na Podgórze Płaszów.
W 1887 r. istniały w Płaszowie dwa osob-
ne zespoły zabudowy – Wielki Płaszów z 127
domami i 750 mieszkańcami oraz Mały Pła-
szów obejmujący 22 domy i 131 mieszkań-
ców. Pomiędzy tymi zespołami istniał obszar
Jedyna zachowana oryginalna numeracja domu
przy dawnej ul. Płaszowskiej, fot. Dariusz Rywczak
10W s t Ś p
zwany Ugorami lub Lasówką. Edukację dzie-
ci zapewniała istniejąca już wówczas we wsi
szkoła ludowa. We wsi rozbudował się zespół
dworski Aleksandra Zdzieńskiego znajdujący
się w północnej części wsi u nasady półwy-
spu utworzonego przez meandrującą Wisłę.
Zespół składał się z dworu, zabudowań go-
spodarczych oraz sześciu domów zamieszka-
nych przez 80 osób.
Warto tu wspomnieć o zmieniającym się
obszarze wsi i gminy Płaszów, co związane było
ze zmianą koryta kapryśnej, nieuregulowanej
Wisły. W dniach 20–25 czerwca 1884 r. tereny
Krakowa i okolic nawiedziła potężna powódź.
Jej skutkiem były nie tylko zalanie niżej po-
łożonych obszarów miast Krakowa i Podgórza
oraz okolicznych wsi. Wisła na wysokości Dąbia
i Płaszowa wyprostowała swoje koryto, przeci-
nając meander wbijający się od północy w te-
ren Płaszowa. W tenże sposób część dawnego
Dąbia przeniosła się nieoczekiwanie na prawy
brzeg rzeki. Dziś obszar ten jest doskonale czy-
telny – w zakolu dawnej Wisły ulokowały się
bowiem ogródki działkowe, a część dawnego
koryta tworzy basen portowy zrewitalizowa-
nego niedawno Portu Płaszów. Ulica biegną-
ca przez tę okolicę nie na darmo nazywa się
właśnie – Na zakolu Wisły. W okresie mię-
dzywojennym zakole Wisły stało się formal-
nie częścią dzielnicy XXI. Odwrotną sytuację
mieliśmy w przypadku meandra Wisły wcina-
jącego się na północ na obszarze Łęgu. Teren
należał do Płaszowa, a odcięty (najprawdo-
podobniej w latach 70. XIX w.) przez Wisłę
stał się później częścią Łęgu, choć formalnie
nastąpiło to dopiero po II wojnie światowej.
Jeśli chodzi o granice dawnej gminy, to
od północy wyznaczała ją Wisła (choć biorąc
pod uwagę akapit powyżej, należy stwierdzić,
iż gmina graniczyła również z Dąbiem i Łęgiem),
od wschodu Płaszów graniczył z Rybitwami
i Bieżanowem, od południa z Wolą Duchacką
i Prokocimiem, zaś od zachodu z Podgórzem.
Na mapach z końca XIX w. i początku XX w. od-
najdziemy kilka nazw własnych terenów w ob-
rębie gminy, takich jak: Wielki Płaszów.....
